احسان یارشاطر (۱۲۹۹-۱۳۹۷) بنیادگذار و سرویراستار دانشنامه ایرانیکا، پایه گذار مرکز ایران شناسی دانشگاه کلمبیا در آمریکا، و مؤسس بنگاه ترجمه و نشر کتاب و صاحب امتیاز مجله راهنمای کتاب بود که قریب به یک سده زندگی خود را وقف زبان و تاریخ و فرهنگ ایران کرد.
یارشاطر در دوازدهم فروردین ماه ۱۲۹۹ در خانواده ای کاشانی در همدان زاده شد. تحصیلات ابتدایی را تا کلاس دوم در مدرسه آلیانس و مدرسه تأیید گذراند. در هفت سالگی، به همراه خانواده اش به کرمانشاه و سپس تهران نقل مکان کرد. نخست مادر و سپس پدر خویش را در همان ایام کودکی از دست داد و سرپرستی او به دایی اش واگذار شد. مرگ زودهنگام والدین، به ویژه مادرش، از هم پاشیدن خانواده، و تنگ دستی سبب شد یارشاطر مدتی روحیه خود را از دست بدهد و در تحصیلش وقفه بیفتد، اما با تلاش و عزمی دوباره توانست در دانشسرا پذیرفته شود. موفقیت او در امتحانات دانشسرای مقدماتی بورس تحصیلی را برایش به ارمغان آورد و این گونه بود که به دانشگاه تهران راه یافت. در آنجا در رشته زبان و ادبیات فارسی مشغول به تحصیل شد و در ۱۳۲۱ مدرک کارشناسی گرفت. سپس در دبیرستان علمیه تهران به آموزگاری مشغول و دو سال بعد به سمت معاونت دانشسرای مقدماتی تهران منصوب شد. در همان زمان، در دانشکده حقوق شروع به تحصیل کرد و مدرک کارشناسی حقوق خود را از آن دانشگاه دریافت کرد. پس از آن، در مقطع دکترای رشته ادبیات دانشگاه تهران نام نویسی کرد و در ۱۳۲۶ رساله خود را با عنوان «شعر فارسی در نیمه دوم قرن نهم» با راهنمایی علی اصغر حکمت به پایان برد.
همان سال، با بورسیه ای از شورای فرهنگی بریتانیا به انگلستان رفت. آشنایی با والتر هنینگ، ایران شناس نام آور آلمانی، و مری بویس، ایران شناس شهیر انگلیسی، او را به مطالعه زبان های باستانی سوق داد. از این رو، در لندن نزد این دو استاد مشغول فراگیری زبان پهلوی شد و در ۱۳۳۲ مدرک کارشناسی ارشد خود را دریافت کرد. همان سال به ایران بازگشت و در سمت دانشیاری زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و تا ۱۳۳۷ در همان سمت باقی ماند. خبر ترجمه ششصد اثر مهم غربی در ترکیه یارشاطر را بر آن داشت تا به فکر ایجاد مؤسسه ای در ایران باشد که کار برگردان آثار مهم ادبی غربی را به فارسی انجام دهد. او توانست در ۱۳۳۳ «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» را تأسیس کند. فعالیت های این مرکز که نخست تنها به ترجمه و برگردان دقیق و درست آثار غربی به فارسی خلاصه می شد، کم کم گسترش یافت و دامنه آن حتی به متون فارسی، آثار فلسفی، کتاب هایی برای کودکان و نوجوانان نیز رسید. یارشاطر در ۱۳۳۷ مدتی استاد مدعو در رشته ادبیات فارسی دانشگاه کلمبیا بود. در فاصله این سال ها، همچنان به مطالعه و پژوهش در زبان های باستانی ادامه داد و در ۱۳۳۹ دومین مدرک دکترای خود را با رساله «گویش های تاتی جنوبی» از دانشگاه لندن دریافت کرد با بازنشسته شدن ابراهیم پورداوود، کرسی استادی فرهنگ ایران باستان دانشگاه تهران به او واگذار شد. در ۱۳۴۰، بار دیگر به دانشگاه کلمبیا دعوت شد تا در کرسی مطالعات ایرانی آن دانشگاه به طور تمام وقت مشغول به تدریس شود.
در سال ۱۳۴۷ بود که یارشاطر مرکز مطالعات ایرانی را در دانشگاه کلمبیا بنیاد نهاد. ایده تدوين دايرة المعارفی درباره ایران به زبان انگلیسی اما سال ها بود که ذهن او را به خود مشغول کرده بود. به همین دلیل، طرحی آماده کرد تا براساس آن از استادان و نویسندگانی که در حوزه فرهنگ و تمدن ایران تخصص دارند دعوت به همکاری کند. او در ۱۳۵۳ توانست با همکاری مالی سازمان برنامه و بودجه این ایده را تحت عنوان دانشنامه ایرانیکا، مرجعی در مطالعات فرهنگ ایران در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و شبه قاره هند، محقق کند. یارشاطر توانست نخستین دفتر از این دانشنامه را ۱۳۵۹ و نخستین مجلد آن را (شامل ۸ دفتر) در ۱۳۶۲ منتشر کند. تا سال ۲۰۱۲ شانزده جلد از این دانشنامه منتشر شدند و انتشار آن که گمان می رود تا ۴۵ جلد باشد همچنان ادامه دارد. افزون بر نسخه های چاپی، مدخل های این دانشنامه به صورت آنلاین در سایت دانشنامه ایرانیکا قابل دسترسی است. پروفسور یارشاطر تا پایان ۲۰۱۷ سرویراستار ایرانیکا بود و از آن پس این سمت را به التون دانیل واگذارکرد. از دیگر کارهای او می توان به مدیریت و سرویراستاری مجموعه تاریخ ادبیات ایران در ۲۲ مجلد اشاره کرد. این مجموعه ارزشمند بازتاب دهنده نقش و تأثیر ادبیات فارسی در تاریخ فرهنگ ایران در قالب گزیده ای از اشعار و عبارات همراه با ترجمه و یادداشت سرشناس ترین استادان زبان فارسی است. پروفسور احسان یارشاطر عضو افتخاری جامعۀ ایرانی _ اروپایی و همچنین عضو انجمن آمریکایی مطالعات ایران نیز بود. در سال ۲۰۱۴، دانشگاه ییل مجموعه سخنرانی هایی را با نام او در حوزه مطالعات ایرانی برگزار کرد. او همه عمر پر بار خود را صرف تاریخ و فرهنگ ایران کرد و با شناساندن این فرهنگ غنی به جهانیان سهمی بزرگ در تاریخ این زبان کهن داشت. پروفسور یارشاطر در دهم شهریورماه ۱۳۹۷ در کالیفرنیا درگذشت.
