راهنمای جامع مطالعه کتاب های فردریش نیچه

در این مقاله به بررسی مهم ترین کتاب های فردریش نیچه، فیلسوف آلمانی سده نوزدهم میلادی می پردازیم. 

مقدمه در باب چگونگی مطالعه کتاب های نیچه

بسیاری از علاقمندان ابتدا از طریق کتب «بدنام» نیچه یعنی فراسوی نیک و بد، تبارشناسی اخلاق و غروب بت ها، با آثار وی مواجه می‌شوند، احتمالا این کتاب‌ها بهترین نقطه برای شروع‌اند، زیرا شوک و برافروختگی حاصل از آثار نیچه را انتقال داده و در عین حال توجه را معطوف برخی از موضوعات اصلی او می‌سازند. این کتاب‌ها همچون سرتاسر فلسفه‌ی نیچه، پیچیده و چالش‌انگیز‌اند، اما بسیاری عبارات مناقشه‌انگیز را نیز شامل می‌شوند که به خواننده درکی از این می‌دهند که چرا وی از یک سبک «نااخلاقی» و «اشراف‌منشانه‌ای» اندیشه دفاع و برای آن استدلال می‌کرد. اگر فرصت این را داشته باشید که با برخی از قدرت‌مندترین و بانفوذترین ایده‌های نیچه آشنایی حاصل کنید لاجرم به آثار اولیه‌ی او باز خواهید گشت. آن‌گاه است که می‌توانید درکی انضمامی از این امر به دست بیاورید که نیچه در فکر واکنش نشان دادن عليه چه چيز بود و چرا معتقد بود شورش فکری او لازم و ارزنده است.

قطعا مطالعه‌ی زایش تراژدی، که احتمالا متنی عجیب و گیج‌کننده به نظر می‌رسد، زمانی بسیار سودمند است که در زمینه‌ی آثار بعدی او صورت گیرد. فهم تکامل و بسط ایده‌های نیچه از «تأملات نابهنگام» تا «انسانی، زیاده انسانی»، «سپیده‌دمان»، و «حکمت شادان یا دانش طربناک» (با تأملات رازآمیزش بر «بازگشت ابدی» و «مرگ خدا») نیز زمانی آسان‌تر می‌شود که از قبل با سبک گزین‌گویانه‌ی نیچه خو گرفته باشید. در این مرحله، آماده خواهید بود تا درگیر چنین گفت زرتشت شوید. زرتشت لزوما دشوارتر از دیگر آثار نیچه نیست، منتها این امکان هست که استفاده‌ی شاعرانه از حکایت در آن موجب کسالت و دل سردی شما شود، مگر این که نسبت به ایده‌های اصلی نیچه احساس اطمینان خاطر داشته باشید. زندگی‌نامه‌ی نیچه، «این است انسان یا آنک انسان»، آموزنده و مفرح و در جای خود آزاردهنده است، اما باید آن را مطالعه کرد، البته از جهت ایضاح مفاهیم اصلی او، نه به عنوان قضاوتی مطلق و نهایی و معتبر درباره‌ی کل مجموعه نوشته‌های او؛ نیچه «آنک انسان» را در لبه پرتگاه فروپاشی روانی به رشته‌ی تحریر در آورد، و متن کتاب علائم آشفتگی روحی او را در صفحات خود نشان می‌دهد. «اراده‌ی قدرت» را نیز باید با قید احتیاط خواند، زیرا این کتاب شامل یادداشت‌های چاپ نشده – و بعضا دور ریخته شده – او است. احتمالا فقدان ناگزیر انسجام روایی در این کتاب مطالعه‌ی آن را تنها برای خواننده‌ای سودمند خواهد ساخت که بیشتر آثار چاپ‌شده‌ی نیچه را خوانده و هضم کرده باشد و بخواهد مکاشفه‌ی بیشتری در روش کاری او انجام دهد.

معرفی و بررسی آثار فردریش نیچه

در این بخش، آثار نیچه برحسب تاريخ انتشارشان مرتب شده‌اند، و در مورد کتاب‌هایی که در زمان حیات او انتشار نیافتند، ترتیب برحسب تاریخ نگارش آن‌ها است. به این ترتیب، می‌توانید تصور روشنی از روال نوشتاری و نیز انتشاری آثار او حاصل کنید. تمام آثاری که در این فهرست می‌آیند اصلا در آلمان منتشر شده‌اند. 

 ۱٫ زایش تراژدی (۱۸۷۲) : (The Birth of Tragedy)

زایش تراژدی نخستین کتاب نیچه بود، و نظريه‌ی او در خصوص زایش و مرگ تراژدی یونان، سرآغازهای نقد او از اندیشه‌ی اخلاقی و تأمل‌اش بر امکان رویکردی غیر اخلاقی به زندگی را در بر دارد.

۲٫ تاملات نابهنگام (۱۸۷۳) : (Untimely Meditations)

این کتاب شامل چهار مقاله  موسوم به تأملات نابهنگام است که دربردارنده‌ی نقد اوليه‌ي نیچه از فرهنگ، اخلاق، و شعور تاریخی آلمان مدرن است، و رابطه‌ی او با آرتور شوپنهاور فیلسوف و ریشارد واگنر موسیقی‌دان را روشن می‌سازند. در حال حاضر این اثر وسیعا مورد غفلت واقع شده، اما همچنان جزء جدانشدنی فهم نظرات نیچه در خصوص تاریخ، سنت، هنر و فرهنگ است. مقاله‌ی دوم، «درباره‌ی فواید و مضار تاریخ برای زندگی»، از اصلی‌ترین و پخته‌ترین تأملات نیچه درباره‌ی تفاوت میان آگاهی تاریخی و چیزی است که آن را نحوه‌ی تبارشناسانه‌ی تفکر خود تعریف می‌کرد

۳٫ فلسفه، معرفت و حقیقت  (Philosophy and Truth)

مجموعه‌ای مهم از شش دست‌نوشته‌ی قدیمی قبلا منتشر‌نشده که بین سال‌های ۱۸۷۲ تا ۱۸۷۶ و درست پس از زایش تراژدی و همزمان با تاملات نابه‌هنگام نوشته شده‌اند و نظرات نیچه درباره‌ی فرهنگ و فلسفه و یونانیان را آشکار می‌کنند.

۴٫ انسانی، زیاده انسانی (۱۸۷۹) Human, All Too Human

انسانی، زیاده انسانی مجموعه‌ای مهم از گزین‌گویه‌های نیچه است که در آن از مفروضات متافیزیکی آثار ابتدایی خود بریده، شروع به بسط برخی از برجسته‌ترین موضوعات خود می‌کند، موضوعاتی مانند اراده‌ی قدرت ایده‌ی فرهنگ اشراف‌سالار و طبایع برده‌صفت، و نقدش از حقیقت. همچنین این متن نخستین متنی بود که وی در آن به سبک نوشتار گزین‌گویانه روی آورد. در این‌جا است که ما با قالب فكري خاص و بازیگوشانه‌ی آثار قوام‌یافته‌ی نیچه مواجه می‌شویم، آثاری که در آن‌ها خواننده دائما با چشم‌انداز‌ها و منظرهایی روبه‌رو می‌شود که مقدس‌ترین مفروضات او را به چالش می‌کشند. این متن، که اغلب آزارنده و همواره عصبانی‌کننده است، همچون مدل کوچکی از کل تفکر نیچه عمل می‌کند.

۵٫ سپیده دمان (۱۸۸۱) Daybreak

سپیده‌دمان نقدی بسيط و راسخ از پیش‌فرض‌ها و پیش‌داوری‌های هم اخلاق و هم فلسفه‌ی مدرن از كانت تا شوپنهاور، و گامی سرنوشت‌ساز به سوی ارزیابی درباره‌ی نیچه از همه‌ی ارزش‌ها است.

۶٫ حکمت شادان یا دانش طربناک (۱۸۸۲) The Gay Science

شهرت حکمت شادان به عنوان یکی از ارزشمندترین آثار نیچه همچنان رو به فزونی است. پنج دفتر آن دربردارنده‌ی قریب به چهارصد گزین‌گویه‌اند و دیدی هیجان‌انگیز از حمله‌ی او به تفسیر اخلاقی هستی و ارزیابی از همه‌ی ارزش‌ها فراهم می‌آورند. متن پر دامنه و چالش‌آفرین است، اما سرگرم‌کننده و مفرح و دارای لحن محاوره‌ای و خودمانی نیز است. گستره و بلندپروازی طرح فکری نیچه را نیز به وضوح نشان می‌دهد، زیرا به ریشه‌های فلسفی کار او در موشکافی برداشت یونانیان از زندگی که باز می‌گردد. نیچه استدلال می‌کند که این مفهوم باید بر اساس ملات خود وی بر نیرو، اراده، و تأیید، مورد بازنگری قرار گیرد. کتاب آسان‌ترین راه ورود به اندیشه‌ی دشوار بازگشت ابدی نیز هست اندیشه‌ای که در آثار بعدی او اهمیت قابل ملاحظه‌ای پیدا می‌کند.

۷٫ چنین گفت زرتشت (۱۸۸۵) Thus Spoke Zarathustra

چنین گفت زرتشت یکی از رازآمیزترین کتاب های نیچه است. کتاب با ایده‌ی بسیار بد فهمیده‌ شده‌ی او از «ابر انسان»، سروکار دارد. اتخاذ قالب روایی حکایت شاعرانه، به جای گردآوری جملات قصار فلسفی، بی‌واسطگی روشنی به آن می‌دهد که بسیاری از خوانندگان آن را جذاب می‌یابند. در نتیجه، اغلب آن را به عنوان مدخل مناسبی برای ورود به آثار نیچه توصیه می‌کنند. با این حال، تعالیم زرتشت چندین فقره از ایده‌های کلیدی نیچه را، که در کتب قبلی او به تفصيل مطرح شده بودند، در بر دارد. از این رو:

۸٫ فراسوی نیک و بد (۱۸۸۶) Beyond Good and Evil

فراسوی نیک و بد یکی از پرنفوذترین آثار نیچه، و یکی از مشهورترین متون فلسفی همه‌ی ادوار است. این امکان هست که بسیاری از خوانندگان بخواهند برای دست یافتن به درکی از آنچه آثار نیچه را برای مفروضات رایج فلسفی و اخلاقیِ چنین چالش‌آفرین، آزارنده، و خصمانه می‌سازد از این کتاب شروع کنند. اما این متنی است که خواننده بارها و بارها به آن رجوع می‌کند، زیرا شامل عباراتی می‌شود که در درک اندیشه‌های نیچه مطلقا محوری‌اند. در کتاب به ویژه بخش‌های «درباره‌ی پیش‌داوری‌های فلاسفه»، «جان‌های آزاده»، «درباره‌ی تاریخ طبیعی اخلاق» و «شريف کیست؟» بسیار جالب توجه‌اند. در این بخش‌ها نیچه ظهور و سقوط فرهنگ‌ها و تمدن‌های قوی و خلاق، اراده‌ی حقیقت، و پیشینه‌ی ارزش‌های اخلاقی را مورد تحقیق قرار می‌دهد، و از شکل زندگی اشراف‌سالار در فراسوی مقولات اخلاقی خیر و شر دفاع می‌کند. کتابی جذاب و مفتون‌کننده.

۹٫ تبارشناسی اخلاق:(۱۸۸۷) On the Genealogy of Morality

تبار شناسی اخلاق احتمالا، پس از فراسوی نیک و بد، یکی از مهم‌ترین و پرنفوذترین کتاب های نیچه است. و شکی نیست که ارزشمندترین کار او در نظریه‌ی سیاسی و اخلاقی را به تصویر می‌کشد. موضوع آن چالش‌آفرین است، اما در قالب مقاله ارائه می‌شود و فضایی برای بسط و تشریح مفاهيم محوری فراهم می‌آورد، تبارشناسی اخلاق شامل سه مقاله است که تکوین تاریخی ایده‌های بنیادینی چون «خير»، «شر»، «عدالت»، «قانون»، «مسئولیت‌پذیری» و «وجدان» را مورد بررسی قرار می‌دهند. کتاب همچنین مفصل‌ترین بحث نیچه درباره‌ی اخلاق سروران و اخلاق بردگان، کین‌توزی، و اراده‌ی حقیقت را در بر دارد. این مقالات نقدی نافذ و قدرت‌مند از تصور ما از اخلاق عرضه می‌کنند، و رکنی جدایی‌ناپذیر از فهم آثار نیچه‌اند.

۱۰٫ غروب بت ها (شامگاه بتان)  و دجال (۱۸۸۹/۱۸۹۴) Twilight of the Idols / The Antichrist

در کنار فراسوی خیر و شر، این متون مقدمه‌ای عالی به آثار و کتاب های نیچه محسوب می‌شوند. این‌جا نیچه، به طور خلاصه، ما را با حمله‌ای شدید به برخی از ایده‌های رایج زمان خود مواجه می‌کند. غروب بت ها، در یکصد صفحه، خلاصه‌ای از نظرات نیچه در خصوص مسئله‌ی اخلاق، نقد او از زبان و اراده‌ی آزاد، آشکارسازی علیت واقعی ایده‌های «متافیزیکی» توسط او، درک او از رابطه‌ی خودش با متفکران کلیدی سنت روشنگری غرب، و بسیاری چیزهای دیگر به دست می‌دهد. دجال سرسختانه‌ترین حمله‌ی نیچه به مسیحیتِ تشکیلاتی به عنوان نوعی تجلی زاهدمآبانه و زندگی‌کش از کین‌توزی و اخلاق بردگان را به تصویر می‌کشد. مطالعه‌ی آن به عنوان ضمیمه‌ای بر مقالات اول و سوم تبارشناسی اخلاق، یعنی جایی که این موضوعات به تفصیل مورد بحث قرار می‌گیرند، سودمند خواهد بود. هم شامگاه بتان و هم دجال نمونه‌هایی عالی و بسیار خواندنی از طنز گزنده‌ی سبک جدلی نیچه به دست می‌دهند.

۱۱٫ آنک انسان (۱۸۸۸) Ecce Homo

آنک انسان در سال ۱۸۸۸ و در خلال آخرین هفته‌های سلامت عقلی نیچه نوشته و پس از مرگ وی در سال ۱۹۰۸ منتشر شد. این کتاب زندگی‌نامه‌ی فکری نیچه است و متنی دل‌فریب و بسیار خواندنی دارد که شماری از موضوعات اصلی آثار او را مجددأ مطرح می‌کند. نیچه بر سه موضوع تأكيد خاص دارد: موقعیت آثار خود به عنوان فلسفه‌ای تراژیک؛ اهميت تاریخی ارزیابی دوباره‌ی همه‌ی ارزش‌ها؛ و پیروزی نهایی دیونوسوس بر مسیحیت و متافیزیک، که آثار وی نماینده‌ی این پیروزی‌اند. از آن‌جا که نیچه عناوین آثار خود را برای سرفصل‌های آنک انسان انتخاب کرده، بسیاری از خوانندگان عادی گمان می‌کنند که اشارات او در این متن تبلور همه‌ی مطالبی است که وی در آن کتب ارزش‌مند می‌دانسته است. اما این گمان اشتباه است. آنک انسان شرحی بسیار گزینشی، و گرچه همواره هیجان‌انگیز، از سلوک فکری او ارائه می‌کند، و در آن نشانه‌هایی وجود دارد حاکی از این که حال روحی وی در خلال تصنيف آن رو به وخامت بوده است. زندگی‌نامه‌ی نیچه بسیاری نظرات تکان‌دهنده در خود دارد، اما کارکرد صحیح آن معطوف ساختن توجه ما به آثار اصلی‌ای است که متن به آن‌ها ارجاع می‌دهد.

۱۲٫ اراده قدرت (۱۹۰۰) The Will to Power

این مجموعه‌ای از یادداشت‌ها است که پس از مرگ نیچه منتشر شده و دربردارنده‌ی دیدگاه‌هایی جذاب به نظرات وی در باب پوچ‌انگاری فرهنگ اروپایی، نقد او بر ارزش‌های اخلاقی و متافیزیکی، نظریه‌ی او در مورد اراده‌ی قدرت به عنوان حرکت اساسی زندگی، و نگاه اشراف‌سالار او به رابطه‌ی میان انحای قوی و ضعیف وجود است. از آن‌جا که اصالت و انسجام این یادداشت‌ها محل مناقشه‌ی شدید پژوهشی است، همواره باید به خاطر داشت که نیچه هرگز این یادداشت‌ها را به صورت چاپ شده ندید. نخستین نسخه‌ی اراده‌ی قدرت در سال ۱۹۰۰ و توسط اليزابت نیچه منتشر شد؛ بعدا در سال ۱۹۰۶ ویراستی بسیار بسط‌یافته از آن به چاپ رسید.

منبع: فردریش نیچه/ نوشته لی اسپینکز / نشر مرکز / ترجمه رضا ولی یاری