«خاطرات خانه مردگان» یا «یادداشت هایی از خانه مردگان» در واقع روایت وفادارانه تجربه های خود داستايفسکی در زندان است. بخشی از آن نخست در روزنامه ای در آمد، اما پس این بخش و باقیمانده اثر در شماره های ۱۸۶۱ – ۱۸۶۲ زمان (مجله ای که داستایفسکی راه اندازی کرده بود) به طبع رسیدند. تورگنیف و هرتسن آن را ستودند، و تولستوی همچون بهترین کار داستايفسکی ارجش گذاشت.
زمینه تاریخی نگارش خاطرات خانه مردگان
در آوریل ۱۸۴۹ فئودور داستایفسکی به جرم فعالیت های مخفی سیاسی بازداشت شد و به زندان افتاد و به محاکمه اعدام محکوم شد.
در ماه دسامبر همان سال، او را با نه نفر دیگر که آنان نیز به همین مجازات محکوم شده بودند، به میدان اعدام بردند. چشم هایشان را بستند و طبل ها را نواختند و حتی فرمان آتش نیز دادند. اما مقصود از این همه کارها زهر چشم گرفتن از متهمین بود. حکم اعدام اجرا نشد. بدیشان اعلام کردند که تزار رئوف و مهربان از خطای آنان چشم پوشی کرده؛ یکی از ایشان را بخشوده و دیگران را به اقامت در زندان و سپس در تبعیدگاه محکوم ساخته است.
شب بیست و پنجم دسامبر زنجير بر پای این زندانیان نگون بخت نهادند و آنان را برای تحمل مجازات خویش به سیبری بردند. داستایفسکی را در زندان شهر امسک گذاشتند و نویسنده بزرگ چهار سال تمام در این زندان به سر برد و این اقامت چهارساله اثری شدید در ذهن او برجای گذاشت.
تأثیر این زندان سهمگین از نامه هایی که پس از بیرون آمدن از حبس نوشته است، به خوبی آشکار است. در یکی از آنان می نویسد: «پنج سال تحت نظارت و مراقبت زندانبانان با عده ای از موجودات به سر بردم و طی این مدت حتی یک ساعت نیز تنها نبودم در صورتی که تنهایی یکی از ضروریات زندگی عادی و در حکم خواب و خوراک است و اگر آن را از آدم بگیرند، انسان طی زندگی اجباری مشترک خویش به نوع بشر بدبین می شود…. من در این چهار سال از این امر بیش از هر چیز دیگر رنج بردم و بسیار اتفاق افتاد که از هر کس که بر سر راهم می آمد – خواه گناهکار و خواه بیگناه -نفرت داشتم و به آنان به چشم دزدانی می نگریستم که زندگیم را از من می دزدند»
برای پی بردن به تأثیر عجیبی که زندان محکومین به اعمال شاقه در روح داستایفسکی کرده است، باید به «خاطرات خانه مردگان» مراجعه کرد. البته ناگفته نماند که تقریبا تمام آثار داستایفسکی که پس از زندان نگاشته شده اند، به نوعی تحت تاثیر دوران زندان هستند.
درباره خاطرات خانه مردگان
داستايفسکی در طي نخستین سالهای برگشت به سن پطرزبورگ. خاطرات خانه مردگان را نوشت. این کار شگفت از اقبالي که انتشار مردم فقير (بیچارگان) به او بهره داد، چیزکی برایش باز آورد. در اصل طرح آن را بر مبنای ماجرای وحشتناکی که در اومسک شنیده و در هنگام اقامتهایش در بیمارستان زندان یادداشتهایی برایش نوشته بود، طرح ریزی کرد. ولی در نهایت شکل خاطرات مردی را گرفت که به جرم کشتن زنش به ده سال زندان محکوم شده بود. قدرت کتاب در روایت و توصیف بی پیرایه است و از این بابت می توان آن را غیر داستايفسکیانه ترین اثر داستایفکی خواند.
درون مایه خاطرات خانه مردگان
این کتاب گزارشی کامل از زندگی محکوم روسی در زندان سیبریایی در نیمه قرن نوزدهم است. اگر بخواهید با اوضاع و احوالی که این انسانها در آن محبوس بودند، و اوضاع و احوالی که برای کار بیرون برده می شدند آشنا شوید؛ یا از اشتغالات، مشاجرات، و سرگرمیهایشان با خبر شوید؛ یا از سنگینی و چگونگی پابندهایی که در خواب و بیداری، در سلامت و بیماری، به پایشان بود و از آن خلاصی نداشتند آگاه شويد؛ یا بخواهید بدانید چگونه و با چه عملیات پیچیده ای با آن پابندها لباس می پوشیدند و از تن در می آوردند (که البته دو یا سه بار در سال بیشتر پیش نمی آمد)؛ یا از ددمنشی بلهوسانه مقامات زندان و نگهبانان اطلاع یابید؛ یا از عذاب روحی کسانی که قرار بود بیرحمانه شلاق زده شوند -و این تنها وسیله برقراری انضباط در زندان بود- یا از عذاب جسمانی کسانی که شلاق خورده بودند آگاه شوید، همه را می توانید در لابلای صفحات بی نظیر کتاب «خاطرات خانه مردگان» بیابید.
داستایفسکی کوشید تا تجربیات شخصی خود را در داستان دخالت ندهد و به نوشته هایش عینیت بخشد. طرح کار با دقت اندیشیده شده است: نخست وصف کلی زندگی زندان، سپس بررسی سنخ های اجتماعی میان بندیان با وارسیهای ژرفتر و روان شناختی محکومان چشمگیرتر و دست آخر گونه ای سرگذشت این شکل محکومیت که با شرح و تفصيل واقع گرایانه برخی واقعه ها مصور شده است. از قبیل بازیهای نمایشی بسیار سرگرم کننده محکومان به مناسبت عید میلاد مسیح و صحنه اعجاب انگیز استحمام دسته جمعی زندانیان، که به قول تورگنيف «دانته وار» است.
جنبه های روانشناسانه «یادداشت هایی از خانه مردگان»
«خاطرات خانه مردگان» ملاحظات روانشناختی نافذى هم گاه و بیگاه در کتاب هست اما نه به حدی که از نویسنده آتی جنایت و مکافات می توان انتظار داشت. در مطالعه هوشمندانه روان شناختی محکومان غیرعادیی چون گازین و اورلوف – سنخهای بزهکار رام نشدنی که برایشان اخلاقیات معمولی بچگانه و عقل یکسره مقهور اراده سستی ناپذير معطوف به شر است – داستايفسکی به بینشهای تازه ای دست یافت که در پرداختن به رویه های بزهکارانه شخصیت های بعدی داستانهایش از قبیل “والکوفسکی“، “راسکولنیکوف“، “سویدریگایلوف“، و “استاوروگین” خوب به کارش آمدند. با این همه، عقیده جدید داستايفسکی که در کتاب پدیدار می شود این است که میان این محکومان خشن و پست بسیاری از «فوق العاده ترین مردم» روسیه بودند.
بهترین ترجمه کتاب “خاطرات خانه مردگان”
در دهه ۴۰ دو ترجمه از این کتاب به چاپ رسید. “خاطرات خانه اموات” با ترجمه مهرداد مهرین و انتشارات آسیا (در حال حاضر انتشارات نگاه این ترجمه را منتشر می کند.) و “خاطرات خانه مردگان” توسط محمد جعفر محجوب و انتشارات شرکت سهامی کتاب های جیبی (که بعدها انتشارات آمون و در حال حاضر توسط انتشارات علمی و فرهنگی چاپ می شود.) در دهه ۹۰ دو ترجمه دیگر از این کتاب وارد بازار کتاب شد. ترجمه پرویز شهدی با عنوان «خاطرات خانه مردگان» که توسط انتشارات مجید چاپ شد و ترجمه سعیده رامز با عنوان «یادداشت هایی از خانه مردگان» که توسط نشر نو به چاپ رسیده.
در انتخاب بهترین ترجمه کتاب “خاطرات خانه مردگان” در ابتدا به سراغ ترجمه از زبان مبدا می رویم. در میان ترجمه های موجود تنها ترجمه “سعیده رامز” با عنوان «یادداشت هایی از خانه مردگان» از زبان روسی انجام شده و سایر ترجمه ها از زبان فرانسه و انگلیسی انجام شده است. دومین معیار وفاداری به متن است که با مقایسه ترجمه های موجود، به این نتیجه رسیدیم که ترجمه مهرداد مهرین وفادار به متن نبوده و در بسیاری مواقع با سلیقه مترجم تغییر کرده است. ترجمه محمد جعفر محجوب با اینکه از زبان روسی انجام نشده اما ترجمه خوبی است.
بعنوان نتیجه گیری پیشنهاد ما در ابتدا مطالعه ترجمه سعیده رامز (نشر نو) با عنوان ““یادداشت هایی از خانه مردگان و سپس ترجمه محمد جعفر محجوب (انتشارات شرکت سهامی کتابهای جیبی، آمون یا علمی و فرهنگی) است.
منابع:
- خاطرات خانه مردگان / ترجمه محمد جواد محجوب / انتشارات آمون / ۱۳۹۱
- داستایفسکی؛ جدال شک و ایمان / ترجمه خشایار دیهیمی / انتشارات طرح نو
- سنجش هنر و اندیشه داستایفسکی / ارنست سیمونز / ترجمه امیرجلال الدین اعلم / انتشارات علمی و فرهنگی
من ترجمه محجوب را نخواندم اما ترجمه رامز برایم بسیار خوشآیند بوده. چنان که به عنوان مترجمی خوب در ذهنم جای گرفته است. از ایشان یک کتاب دیگر از داستایفسکی هم ترجمه شده به گمانم همیشه شوهر باشد که آن هم بسیار عالی از آب درآمده است .