تاريخ الرُّسُل وَ المُلوک معروف به تاریخ طبری به زبان عربی، نوشته محمد بن جریر طبری (۲۲۵-۳۱۰)، مورخ، محدث، فقیه و مفسر بزرگ ایرانی. این اثر کامل ترین کتاب تاریخ روایی اسلام تا قرن سوم هجری در میان تألیفات عربی، و مکمل تواریخ پیشین مؤلفان منقدم مانند تاریخ یعقوبی، فتوح البلدان بلاذري، مغازي واقدی، و طبقات ابن سعد است. طبری این کتاب را ظاهراً پس از سال ۲۹۰ هجری املا کرده و، به گفته ياقوت حموی ،در اواخر ربیع الاول ۳۰۳ هجری به پایان برده است.
تاریخ طبری با اشاره به حدوث زمان و آغاز خلقت و داستان آدم آغاز می گردد و با ذکر احوال پیامبران و حوادث ایام و احوال و اخبار فرمانروایان معاصر آنان، به ویژه شاهان ایران، ادامه می یابد. اخبار عرب جاهلی، روابط عربهای حیره با ساسانیان و اوضاع عربستان پیش از اسلام از مندرجات مهم آن است. دوره اسلامی تاریخ طبری، که بخش اعظم کتاب به آن اختصاص یافته، به ترتیب سنواتی، از وقایع سال اول هجرت آغاز و به حوادث سال ۳۰۳ ختم می شود.
تاریخ طبری در واقع ترکیبی است از شرح حوادث و ذکر تراجم احوال و روایت حدیث و بیان تفسیر و لغت و ادب و وصف سیر و مغازی که استادانه تلفیق شده اند. از این رو بعضی از محققان هدف طبری را از تألیف این کتاب تکمیل تفسیر او بر قرآن دانسته اند.
تاریخ طبری، در تاریخ نگاری اسلامی، دوره نوینی گشود. پس از طبری، هیچ کس مواد تاریخ دو قرن اول اسلام را به این صورت فراهم نیاورد. کسانی تنها به اقتباس با تلخیص روایات او اکتفا کردند.
طبری، برای تألیف این اثر سترگ، از منابع متعدد استفاده کرد. مثلاً تاریخ ایران را از آثار ایرانی ترجمه شده به عربی مانند خداینامه و گاهنامه و تاجنامه و روایات حیره در آن باب؛ اخبار عرب جاهلی را از محمد بن کعب و وهب بن منبه؛ انساب را از محمدبن سائب کلبی؛ سیرت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم را از آبان بن عثمان و عُروة بن زبير و شرحبيل بن سعد و موسی بن عُقبه و ابن اسحاق؛ اخبار جنگهای رده و فتوح را از سیف بن عمر؛ شرح جنگهای داخلی عصر امیرالمؤمنین علی علیه السلام را از ابو مخنف و مدائنی؛ تاریخ امویان را از عوانة بن حكم؛ تاریخ عباسیان را از احمد بن ابی خیثمه و مطالب مربوط به تفسیر قرآن را از مجاهد و عکرمه به نقل از ابن عباس اخذ کرد که بعضی از این مراجع خود از نخستین نویسندگان و گردآورندگان روایات مربوط به حوادث صدر اسلام به شمار می روند.
طبری در این تاریخ، به روش محدثان، روایات مربوط به حوادث را مستند به طرق روایت و سلسله روایت نقل کرده و در نقل خبر از منبعی، معمولاً نام آن یا نویسنده آن را آورده است. مع الوصف بعضی از محققان به ویژه از باب اخبار پیش از اسلام که راویان آنها در معرض نقد و بررسی رجال شناسان قرار نگرفته اند یا شناخته شده نیستند و مطالب بسیار بی پایه و افسانه ای و اسرائیلیات در آنها مندرج است خرده گرفته اند. اما طبری، چنان که خود اشاره کرده، به پیروی از روش محدّثان حفظ امانت نموده و آنچه شنیده یا خوانده عیناً نقل کرده و به داوری درباره درستی و نادرستی و جرح و تعدیل روایات و راویان نپرداخته است.
بسیاری از نویسندگان و مورخان بر تاریخ طبری ذیل و تکمله نوشته اند. به گفته سخاوی، طبری خود اولین کسی بود که بر اثر خود «ذیل» و «تکمله» ای بر ذیل نوشت. عبدالله بن احمد فرغانی (وفات: ۳۶۲)، ثابت بن سنان (وفات: (۳۶۳)، هلال بن محسن صابی (وفات: ۴۴۸)؛ محمد بن هلال بن محسن (وفات: ۴۸۰)، محمد بن عبدالملک همدانی (وفات: ۵۲۱)؛ و نجم الدين الصالح ايوب (وفات: ۶۴۷) از جمله مورخانی هستند که تاریخ طبری را تا حوادث ایام خود روزآمد کردند. بعضی نیز به تلخیص یا تلخیص و تکمیل آن پرداختند. از این جمله اند محمد بن سلیمان هاشمی و ابوالحسن شمشاطی و عریب بن سعد. جرجیس نصرانی معروف به مکین بن الآمد نیز تاریخ طبری را در قرن هفتم هجری تلخیص و تکمیل کرد که بخشی از آن را بعدها اربینیوس به لاتینی و واتیه به فرانسه ترجمه کرد.
تاریخ طبری، در ایام سامانیان، به فرمان منصوربن نوح، به قلم ابوعلی بلعمی یا زیر نظر او، با حذف روایتهای مکرر و سلسله اسناد و افزایش پاره ای مطالب و بعضی تصرفات مختصر به فارسی برگردانده شد که تاریخ بلعمی نام گرفت و از متون کهن ارزشمند فارسی قلمداد شد. در قرنهای نهم و دهم هجری نیز دو ترجمه ترکی از روی متن فارسی آن پدید آمد.
دو ترجمه ترکی از روی متن فارسی آن پدید آمد. هرمان زوتنبرگ تاریخ بلعمی را به فرانسه ترجمه و در چهار جلد منتشر کرد (۱۹۶۷-۱۹۷۴). گروهی از خاورشناسان نیز متن عربی تاریخ طبری را زیر نظر دخویه در سه بخش و پانزده مجلد، همراه با تکمله عريب بن سعد قرطبی، منتشر کردند (لیدن، ۱۸۷۶۔ ۱۹۰۱). آخرین چاپ تحقیقی این کتاب را محمد ابو الفضل ابراهیم، بر مبنای چاپ دخویه و اقدم نسخی که پس از آن شناخته شده بود، با فهارس متعدد و همراه با ذیل و تکمله عريب بن سعد و عبدالملک همدانی در ده جلد منتشر کرد (بیروت، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م).
تئودور نولدکه، خاورشناس آلمانی که خود از جمله مصححان متن عربی تاریخ طبری زیر نظر دخویه بود، بخش مربوط به روابط اعراب با دولت ساسانیان این کتاب را استخراج کرد و همراه با تعلیقات و توضیحات بسیار سودمند با عنوان «تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان» به آلمانی ترجمه و منتشر کرد (۱۸۷۹). عباس زریاب نیز آن را به طرز استادانه ای به فارسی ترجمه و منتشر کرد (تهران، ۱۳۵۷ش). در سالهای اخیر، ترجمه انگلیسی متن کامل تاریخ طبری آغاز شده و تاکنون چند مجلد از آن به چاپ رسیده است.
چند دهه پیش تاریخ طبری و یکی از ذیلهای آن به کوشش روانشاد ابوالقاسم پاینده به فارسی ترجمه و بنیاد فرهنگ ایران آن را به طبع رسانده، این ترجمه در سالهای اخیر چند بار تجدید چاپ شده است.
منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد دوم)
